Fazla Çalışma Ücrete Dahil Edilebilir Mi?

3.12.5. Fazla çalışmanın işçi ücretine dahil edilmesi

Mevzuatımızda fazla çalışma ücretinin, işçi ücretinin içinde sayılabileceğine ilişkin bir düzenleme yer almamaktadır.

Yargıtay içtihatları ve öğretide bazı yazarlarca fazla çalışmanın ücret içerisinde kararlaştırılması, sözleşme özgürlüğü çerçevesinde değerlendirilerek belirli koşulların varlığı halinde geçerli kabul edilmektedir. Yargıtay tarafından fazla çalışmanın ücrete dahil edilmesinin koşulları; işçinin yazılı onayı, ücretin asgari ücretten yüksek oranda belirlenmesi, yıllık 270 saat sınırının aşılmaması ve edimler arasında açık orantısızlık olmamasıdır.[1]

Bu görüş ve içtihatlara göre işçi ve işveren arasında yılda 270 saate kadar fazla çalışma süresinin ücrete dahil olacağını taraflar kararlaştırabilirler. Anlaşmanın geçerli olabilmesi için işçinin ücretinin asgari ücret veya asgari ücrete yakın olmaması gerekmektedir.[2] Yargıtay taraflar arasında süre belirlenmemiş veya 270 saatin üzerinde belirlenmişse yıllık azami çalışma süresini dikkate alarak, 270 saatin ücretin parçası olabileceğine hükmetmekte, aşan süre için fazla çalışma ücretine hükmetmektedir.

“Davacının imzaladığı bu belge ve hükümleri tarafları bağlayacağından, davacının yılda 270 saatlik çalışması karşılığı fazla mesai ücretinin, ücretin içinde olduğu kabul edilmeli ve 270 saati aşan kısmı için fazla mesai ücreti kabul edilmelidir. Bu nedenle, 270 saatlik kısım kıstelyevm esasına göre oranlanarak bulunan çalışma saatini aşan saatler fazla mesai kabul edilmeli ve bu çalışma karşılığı ücret hesaplanarak hüküm altına alınmalıdır. Yazılı şekilde çalışma kurallarına ilişkin fazla mesaiye dair hüküm dikkate alınmadan fazla mesai ücretinin kabulü hatalıdır.”[3]

Yargıtay’ın işe ilişkin yüksek ücret alan işçinin ücretine fazla mesai ücretinin dahil edilmiş sayılacağına ilişkin yerleşik içtihatları bulunmaktadır. Ancak buradaki ücret yüksekliği kıstasının asgari ücrete göre tespit edilmesi hatalıdır. İşin niteliği ve yapılan işin niteliğine göre ücretin yüksek olup olmadığı ve fazla çalışmayı karşılayıp karşılamadığı somut olaya göre değerlendirilmelidir.[4]

Öğretide katıldığımız görüşe göre ise, iş hukuku işverenin tek taraflı olarak sözleşme şartlarını belirlemesini engelleme hukukudur. Devletin iş ilişkilerine müdahalesiyle tarihsel süreçte iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için çalışma saatlerinin kısıtlandığı görülmektedir.[5] Uzun mücadeleler sonucu elde edilen çalışma süresi ve azami sınır getirilmesi kazanımının korunmasını sağlamak için kanun koyucu fazla çalışma yapılması halinde normal ücretin üzerinde bedel ödenmesini düzenlemiştir. Böylelikle fazla çalışmaya istisnai durumlarda başvurulmasını amaçlamıştır. Dolayısıyla, fazla çalışmanın ücrete dahil edilmesine işçiyi koruyucu bakış açısıyla yaklaşılması ve fazla çalışmanın, ucuzlatılarak kolaylaştırılması ve uygulamada azami çalışma süresini aşar bir noktaya getirilmesi engellenmelidir. İşçi ile işveren arasındaki hiyerarşik ilişki göz önüne alınarak fazla çalışmanın ücrete dahil olmasına ilişkin hükümlerin genel işlem koşullarının denetimi ölçütlerine tabi tutulması gerekmektedir.[6]

Yargıtay’ın sözleşme serbestisi değerlendirmesinin altında işletmeleri koruma ve ödeme güçlüğüne düşmelerini engelleme düşüncesi yatmaktadır. Fazla çalışma ücretinin işçi ücretine dahil edilerek eklenmesi işçilerin fazla çalışma ücretini önden almasını sağlamamaktadır. Aksine işçilerin ücretleri düşük tutulup üzerine bir miktar fazla çalışma ücreti adı altında ekleme yapılarak işçilerin ayrıca fazla çalışma ücreti almaları engellenmektedir.[7] Fazla çalışmayı, işçinin ücretine dahil eden uygulamalara geçerlilik tanınacaksa da içerik denetimine tabi tutulmalı ve ne kadar ücret karşılığı kaç saat fazla çalışma yapılacağı işçi tarafından öngörülebilir olmalıdır. İşçinin bu halde dahi; fazla çalışmanın iş sağlığı ve güvenliği üzerindeki olumsuz etkileri de dikkate alınarak fazla çalışma süresinin minimumda tutulması gereklidir. Ayrıca işçinin konumuna göre fazla çalışmayı emsallerine göre karşılayacak makul ücretin ödenmesi gerekmektedir. Bu esasların ise somutlaştırılmasının ve belirlenmesinin güçlüğü karşısında fazla çalışmanın ücrete dahil edilemeyeceği esası benimsenerek, buna istisnai olarak geçerlilik tanınmalıdır. [8]

İşçinin ücretine fazla çalışmanın dahil olduğu yönündeki anlaşmalara, Yargıtay içtihatlarında yıllık azami fazla çalışma süresi olan 270 saate kadar geçerlilik tanınırken ağırlıklı olarak ekonomik değerlendirme yapıldığı ve iş sağlığı ve güvenliğinin özellikle tehlikeli işlerde çalışan işçiler yönünden dikkatle değerlendirilmesi gerektiği kanaatindeyiz.

Yıllık 270 saatin üzerindeki fazla çalışma, azami sınırları aştığından “hukuka aykırı fazla çalışma”dan söz edilecektir. Fazla çalışma hukuka aykırı olsun ya da olmasın işçi fazla çalışma ücretine hak kazanmaktadır.[9] Kanun koyucunun azami çalışma süresinin aşılmasına ek yaptırımlar getirmesi gerekmekte olup bu bağlamda 270 saati aşan fazla çalışmanın daha yüksek ücret üzerinden hesaplanması gerektiği kanaatindeyiz. Bu noktada 270 saate kadar fazla çalışmanın ücretin içerisinde olması ile azami çalışma süresi adeta normal çalışma süresi haline gelmektedir.

[1]Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, E. 2020/3948 K. 2021/1344 T. 18.01.2021 <https://www.calismatoplum.org/yargitay-karari/fazla-calismanin-ucrete-dahil-oldugunun-kararlastirildigi-durum-lardaiscinin-yilda-270-saatiasan-calismalarinin-fazla-calisma-olarak-kabul-edilecegi > accessed 01 April 2023; ayrıca bknz: Şeyma Akkasşoğlu, ‘Fazla Çalışmanın Aylık Ücrete Dahil Edilme Esasları ’ <https://blog.lexpera.com.tr/fazla-calisma-ucretinin-aylik-ucrete-dahil-edilme-esaslari/#fnref9> accessed 05 May 2023 [2]Süzek (n 2) 828 [3]Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, E. 2020/3948 K. 2021/1344 T. 18.01.2021 <https://www.calismatoplum.org/yargitay-karari/fazla-calismanin-ucrete-dahil-oldugunun-kararlastirildigi-durum-lardaiscinin-yilda-270-saatiasan-calismalarinin-fazla-calisma-olarak-kabul-edilecegi > accessed 01 April 2023. [4] Sercan Örsel ‘İş Hukukunda Fazla Saatlerle Çalışma Kavramı Üzerine Bir İnceleme’ (2019) 62 İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi, 601, 633. [5] Ali Güzel, ‘İş Hukukunda “Yetki” ve “Özgürlük”’ (2016) 15 İstanbul Kültür Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 93, 109. [6] Mustafa Alp, ‘Fazla Çalışmaları Ücrete Dahil Eden Sözleşme Kayıtlarının Geçerliliği ve Denetimi’, (2021) 68 < https://www.calismatoplum.org/makale/fazla-calismalariucrete-dahil-eden-sozlesme-kayitlarinin-gecerliligi-ve-denetimi> accesed 05 April 2023. [7] Çil, (n 361) 269 vd. [8] Alp, ‘Fazla Çalışma’ (n 412) 30-33. [9] Akyiğit, ‘İş Hukuku’ (n 105) 393.